De schoonheid van Russisch lakwerk
Tekst en foto Friedy en Gerrit Kamp
Prachtvondsten 28e jaargang , nr. 113/2012-3
Een van de allermooiste uitvoering van vingerhoeden zijn die van Russisch lakwerk volgens mijn bescheiden mening. Ze behoren tot mijn absolute favorieten….Gefascineerd door de historie en het verfijnde procédé ben ik mij een beetje gaan inlezen en kwam het artikel van Friedy en Gerrit Kamp tegen. Ook de website van de Sakura Fountain Pen Gallery uit Vlaanderen verschafte mij uitgebreide informatie.
Wat is Russisch lakwerk?
Lakwerk op papier-maché is een kunstvorm die hoogwaardige schilderkunst combineert met een materiaal dat bijzondere eigenschappen bezit, eigenlijk hout en plastic tegelijk.
Papier-maché is ook een attractief materiaal voor kunstenaars wegens zijn unieke eigenschappen: combinatie van de warmte van hout en de sterkte van plastic.
Papier-maché objecten zijn voornamelijk doosjes maar ook broches, paaseieren, gebruiksvoorwerpen en natuurlijk… vingerhoeden.
Miniatuur lakwerk verscheen als gevolg van een slechte gewoonte, die werd verspreid in de achttiende eeuw. Het was in die tijd erg in de mode om tabak te ruiken. Iedereen deed het: adel, gewone mensen, mannen, vrouwen. Snuiftabak werd gehouden in snuifdozen gemaakt van goud, zilver, aardewerk en andere materialen. In Europa werden snuifdozen gemaakt van geperst karton, dat was doorweekt van natuurlijke olie en gedroogd bij een temperatuur van 100 ° C. Dit materiaal heette papie-mache (gekreukt papier). Snuifdozen werden bedekt met zwarte grond en zwarte lak. Dergelijke snuifdozen waren erg populair in Rusland. Artikelen van de Lukutins-productie van de XIXe eeuw tonen ons bezienswaardigheden van het Kremlin in Moskou en andere architecturale monumenten, scènes van het leven van gewone mensen. De techniek van olieverfschilderijen worden daar gebruikt. Trojka’s, uitjes of volksdansen en samovar thee drinken waren in die tijd erg populair. Arbeiders bedachten zelf percelen of kopieerden ze van bekende artiesten.
De Lukutin-fabriek bestond tot 1904. In 1910 werd ‘Fedoskinskya labourel’ van de arbeiders van de voormalige Lukutin georganiseerd. Al met al werkten er ongeveer 10 arbeiders . Tegenwoordig produceert Fedoskinskya-fabriek voor miniatuurschilderijen kisten, poederdozen, naaldkussens, theedoosjes, broches, hangers en andere artikelen van papier-maché. De werken van de kunstenaars worden tentoongesteld in het Historisch Museum, in het Russisch Museum in Sint-Petersburg, in het Russisch Staatsmuseum voor Kunstnijverheid en in vele andere.
Volksarbeiders van Fedoskino houden zich aan de beste tradities van Lukutins ‘miniatuur. Oude taferelen zoals ronde dansen, thee drinken, zomer en winter en troika zijn nog steeds typisch voor Fedoskino werklieden. Ze gebruiken ook Russische volksverhalen, historische gebeurtenissen, landschappen van de buitenwijken van Moskou in hun schilderijen.
Veel miniaturen zijn over het algemeen historisch, folkloristisch, literair en modern. In de jaren 60 en 80 heeft Holui Art een groot succes gehad.
Vingerhoedjes gemaakt in de stijl van Holuiskya miniatuur zijn erg mooi. Ze vertellen stukjes Russische volksverhalen. Het is beter om ze met een vergrootglas te bekijken, omdat de details ervan erg klein zijn.
Ontstaan van papier maché
Om lakwerk – ofwel lakminiatuurkunst op papier-maché – te kunnen waarderen, is het het beste om te beginnen bij de oorsprong: Fedoskino; een onopvallend dorpje ongeveer 40 kilometer ten Noorden van Moskou waar sedert meer dan 2 eeuwen wereldberoemde lakobjecten van papier-maché worden gemaakt.Papier-maché – letterlijk “gekauwd papier” in het Frans – was een zeer geliefd materiaal voor allerlei voorwerpen in West Europa in de 17e en 18e eeuw.. Toen in Rusland de mode van het tabak snuiven in zwang kwam, werd een aantal kleine fabriekjes in en rond Moskou gebouwd, die zich specialiseerden in snuifdoosjes van papier-maché.In 1796 kocht een Moskovische handelsman, Piotr Korobov, een stuk grond aan de oever van de rivier Oetsja tegenover Fedoskino en even later richtte hij daar eveneens een fabriek op. Piotr keek de kunst van het vervaardigen van papier-maché lakobjecten af bij de fabriek van Johann Strobwasser in Braunschweig, Duitsland. Zijn eerste doosjes hadden dezelfde karakteristieke ronde platte vorm als die van de Strobwasser’s fabriek.
Fedoskino – exclusieve stijl
De echte bloei van de Fedoskino fabriek kwam in 1824 met de komst van Korobov’s schoonzoon Piotr Loekoetin en vooral in 1843 met de indiensttreding van diens zoon Alexander. De fabriek werd marktleider van de papier- maché goederen, zodanig dat die in de volks- mond de naam “Loekoetin’s waar” kregen. Per jaar werden duizenden doosjes, kistjes, dienbladen, luciferdoosjes, drinkbekers en veel meer andere producten vervaardigd. De afbeeldingen waren duidelijk beïnvloed door populaire schilderijen en prenten uit die periode. Lakminiaturen uit Fedoskino zijn wereldwijd zeer geliefd en hebben ook diverse internationale onderscheidingen verworven. Naast het gebruik van hoogwaar- dig papier-maché is Fedoskino ook bekend om zijn verwerking van parelmoer in de lakminiaturen. Veel van de lakkunstobjecten worden eenmalig vervaardigd en zijn dus unicaten. Vaak worden zij alléén op bestelling gemaakt, zoals de natuurgetrouwe weergave naar een schilderij van de jonge Koningin Wilhelmina.
Overige stijlen
Naast Fedoskino bevinden zich ongeveer 250 km ten Noordoosten van Moskou nog drie dorpen, waar de lakkunstwerken worden gemaakt: Palekh, Kholui en Mstiora. Deze dorpjes zijn gelegen in een Schilderachtige omgeving – een ware inspi- ratiebron voor de kunstenaars. In tegenstel- ling tot Fedoskino zijn deze drie echter eeuwenlang centra van iconen schilderkunst geweest. nbbv eerste lakdoosjes-meesters waren dan ook van oorsprong iconenschil- ders. Door de komst van de bolsjewistische oproer echter, verwisselden zij de religieuze afbeeldingen voor profane onderwerpen uit de sprookjes- en legenden wereld. Bijvoor- beeld het klassieke sprookje “Gebochelde pony” van Yershov. Op de foto zien we Ivan die, geassisteerd door zijn gebochelde pony, de beeldschone prinses gevangen neemt. In Kholui, Mstiora en Palekh worden nog steeds lakdoosjes vervaardigd, die net als de vroegere iconen een lust voor het oog zijn door hun precisie en schoonheid. Duidelijke overeenstemming met de vroegere iconenschilderkunst is terug te vinden in de gewaden van de personen, in de gebaren en de houding van hun handen, in de uitdruk- king van verwondering en verbazing van de personages. Elk dorp heeft zijn eigen stijl maar de basistechniek is op een paar kleine verschillen na overal dezelfde. In Kholui en Mstiora worden de meeste lakobjecten vervaardigd in fabrieksverband.
Papier-maché vervaardigings proces
Als basis voor het vervaardigen van papier- maché wordt hoogwaardige karton gebruikt, dat in repen wordt gestanst op de breedte die het eindproduct vereist. Hier ziet u de verschillende vormen die ervoor gebruikt worden. De repen worden ingesmeerd met een meeloplossing en daarna om de mallen heen gewikkeld. Als dat gebeurd is, plaatst men ze in een oven, waar ze een aantal weken onder verschillende temperaturen die variëren van 45 tot 200 graden moeten drogen. Tussendoor dompelt men ze af en toe in een warm lijnzaadoliebad, waardoor de basisstructuur van het karton verandert. Men noemt dat polymerisatie, een proces waardoor het papier-maché zijn unieke eigenschappen krijgt.
Zodra papier-maché droog is wordt het in de gewenste afmetingen gezaagd en in de
juiste vormen gelijmd, waarna men het glad afwerkt met een vijl. Vrijwel alle bewerkingen worden handmatig uitgevoerd. Na 5 à 7 weken hebben wij een onbeschilderde papier-maché object. Nu komt de schilder en daarna de lakker aan zet. Allereerst wordt het product in de grondverf gezet. In het geval van Kholui, (zie foto), bestaat de grondverf uit klei van een lokale rivier vermengd met hars van de kersenboom. Na het drogen wordt de buitenkant zwart en de binnenkant rood beschilderd. Daarna pas komt het échte schilderwerk. De schilder bereidt volgens een eeuwenoud recept zijn verf geheel zelf. Hiervoor wordt onder andere
ei gebruikt zoals op de foto is te zien; voor de afwerking goud. In Kholui, Mstiora en Palekh, wordt de beschildering gemaakt op basis van bestaande werkstukken. Vaak schildert een meester-schilder een voorbeeld, dat door de overige schilders in het atelier nageschilderd wordt. Of men gebruikt voorbeelden uit boeken, oude antieke
doosjes in musea enzovoort. Er worden diverse penselen van Siberisch eekhoornhaar gebruikt, soms met maar één of twee haartjes, om de kleine details te kunnen schilderen. Als de beschildering klaar is wordt het object een paar keer blijft de gelakt. En helemaal aan het eind van het proces wordt het gepolijst met een korrelige massa die alle kleinste oneffenheden op de oppervlakte wegpoetst. Dat gebeurt uiteraard ook met de hand. Pas ná 3-4 maanden wordt het eindresultaat bereikt.
Vingerhoeden
Vingerhoeden en inspiratiebronnen : Gouden Ring architectuur en landschap. Dankzij de unieke eigenschappen van papier- mache zijn er veel mogelijkheden voor het maken van lakobjecten in allerlei vormen en maten. Vingerhoeden worden op dezelfde wijze
lakdoosjes en overige voorwerpen geproduceerd en beschilderd. De afbeeldingen wijken niet af van die op de lakdoosjes, maar het schilderen op een conisch voorwerp is een stuk moeilijker dan op een plat of hoekig object. Op meesterlijke wijze worden de figuurtjes zodanig geschilderd, dat je zelfs nog de gezichtsuitdrukkingen kunt zien. Het interessante van een vingerhoed is ook, dat hij verschillende dimensies heeft. Al rond- draaiend in je hand verandert het tafereel. De onuitputtelijke bron van inspiratie is en blijft de rijke geschiedenis van Rusland; haar natuur, literatuur en de talloze historische gebouwen. Zoals bijvoorbeeld de steden van de Gouden Ring: steden die het hart van Het Oude Rusland vormen. Deze twaalf steden liggen allemaal in een straal van 80-300 km rondom Moskou, en bezitten elk een prach- tige kathedraal, kerk of klooster.
Onderstaande tekst is afkomstig van de Sakura Fountain Pen Gallery die staat voor luxe schrijfwaren en accessoires. De genoemde technieken worden ook gebruikt bij het vervaardigen van hoogwaardige vingerhoeden.
https://www.sakurafountainpengallery.com/nl/over-ons
info@sakuragallery.com
De Fedoskino school werkt met olieverf en lak. Olieverf is een mengsel van pigmenten met een plantaardig olie, meestal lijnolie. Vanaf de 15de eeuw was olieverf een belangrijk medium in de schilderkunst. Naar verluidt zou Jan Van Eyck (1390-1441) de olieverf hebben uitgevonden. Eigenlijk was hij de eerste kunstenaar die met olieverf een reputuatie opbouwde. Jan van Brugge zou de ontdekker van de olieverf zijn.
Olieverf heeft een lange droogtijd. Zo kan een schilderij dagenlang bewerkt worden: kleurovergangen kunnen aangepast en vergissingen gecorrigeerd. Met olieverf kan men transparant en dekkend werken. Olieverf laat heel wat stijlen toe waaronder zeer realistische voorstellingen. Heel wat kunstenaars van de Russische Lacquer Art kennen de oude schildertechniek van de 16-17e eeuw en passen deze ook toe. Met sommige pennen waant u zich dan ook in een eindeloos museum.
De Palekh school werkt met tempera verf , bladgoud en lak. Temperaverf is een verf op basis van eigeel vermengd met pigmenten. In 1390 is voor het eerst een tempera recept genoteerd door Cennino Cennini waarbij eigeel als basis diende. Tempera werd vooral gebruikt om schilderijen te maken en manuscripten te verluchten. In de Icoon kunst schildert men vandaag nog steeds met temperaverf. Schilderijen met temperaverf kunnen eeuwen meegaan.
Temperaverf is mat van kleur en verkijgt pas zijn glans dmv een was- of vernislaag. Tempera droogt snel onder invloed van het licht en dat maakt dat het beeld vooraf bepaald moet worden. Spontaan schilderen zoals met olieverf is haast onmogelijk. Met tempera kan men ook geen correcties aanbrengen. Van zodra de verf droog is is ze ook definitief. Om kleurovergangen te bekomen worden fijne lijnarceringen van verschillende kleuren in elkaar “geweven”. Zo ook om van donker naar licht over te gaan. Dat maakt dat werken met tempera zeer arbeidsintensief is. Temperaschilderijen zien er minder complex of spectaculair uit dan olieverfschilderijen.
Iconografie
De Palekh school brengt ook vingerhoeden die helemaal geïnspireerd zijn op de iconografische kunst. Tempera verf, bladgoud en lak worden aangebracht op de pen. De afbeelding op deze vingerhoeden hebben een sacraal karakter. Ze zijn licht in compositie en rijk in kleur. Voor Europeanen is dit misschien niet de eerste vingerhoed waar het oog opvalt maar laat u niet misleiden door het cultureel verschil. Iconografie heeft iets heel bijzonders.
Andere bronnen:
William Isbister